Vì sao Tết Nguyên đán luôn rơi vào 20/1 đến 20/2 Dương lịch?

Hầu hết mọi người đều nhận biết một cách "phiên phiến" rằng Tết cổ truyền (tính theo lịch âm) thường đến sau Tết Dương lịch trên dưới 1 tháng, rơi vào thời điểm cuối tháng 1 hoặc đầu tháng 2 Dương lịch. Việc mùng 1 Tết Nguyên đán luôn nằm trong khoảng thời gian ngày 20/1 đến 20/2 Dương lịch là một sự thật thú vị không nhiều người biết.

Vì sao mùng 1 Tết luôn rơi vào 20/1 - 20/2 Dương lịch?

Trả lời phóng viên Báo điện tử VTC News, ThS Trần Tiến Bình, nguyên cán bộ Ban Lịch Nhà nước, sau này là Phòng Nghiên cứu lịch, Trung tâm Thông tin Tư liệu, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, tác giả cuốn Lịch Việt Nam thế kỷ XX-XXI, nói: "Hiện tượng này xảy ra là do khái niệm Đông chí, một trong 24 tiết khí mà người xưa sử dụng".

Ông Bình cho biết, 24 tiết khí (mà dân gian hay gọi là Lịch Nhà nông) thực tế là một loại Dương lịch (tính theo vị trí của Mặt trời) chứ không phải Âm lịch như nhiều người lầm tưởng. Tuy nhiên, người xưa đã khéo léo vận dụng nó để theo dõi vụ mùa.

Trái đất xoay quanh Mặt trời một vòng 360 độ, và 24 tiết khí là các điểm đặc biệt trên quỹ đạo của Trái đất xung quanh Mặt trời. Mỗi điểm cách nhau 15 độ, xuất phát từ Xuân phân 0 độ, Thanh minh 15 độ, Cốc vũ 30 độ.... đến Kinh trập 345 độ.

Người nông dân thường đặt tên tiết khí theo đặc điểm của thời điểm đó, như Lập xuân (bắt đầu mùa xuân), Thanh minh (thời tiết trong lành, sáng sủa), Vũ thủy (thời tiết mưa ẩm), Kinh trập (sâu nở), Tiểu mãn (lũ nhỏ), Bạch lộ (sương trắng)....

Trong 24 tiết khí thì Đông chí (giữa mùa đông) có điểm đặc biệt vì nó được dùng để xác định Âm lịch. Tiết Đông chí luôn rơi vào tháng 11 Âm lịch, thời điểm giữa mùa đông.

Các mùa xuân, hạ, thu, đông xuất hiện là do trục Trái đất nghiêng hơn 23 độ so với quỹ đạo chuyển động, dẫn đến độ cao Mặt trời thay đổi trong năm.

Theo Dương lịch, có 4 điểm đặc biệt đánh dấu độ cao Mặt trời. Ngày Xuân phân (khoảng ngày 20/3) có ngày và đêm dài bằng nhau. Ngày Hạ chí (khoảng 21/6), Mặt trời ở vị trí cao nhất gây ra hiện tượng ngày dài nhất và đêm ngắn nhất. Thu phân (khoảng 21/9) có ngày và đêm dài bằng nhau. Vào ngày Đông chí (khoảng 21/12), Mặt trời ở vị trí thấp nhất, gây ra hiện tượng ngày ngắn nhất và đêm dài nhất.

Theo cách tính của Dương lịch, ngày Đông chí rơi vào khoảng 21/12 hàng năm khi Mặt trời ở vị trí thấp nhât. Vì vậy, tiết khí này có hai đặc điểm: Luôn thuộc về tháng 11 Âm lịch; rơi vào khoảng ngày 21/12 Dương lịch.

Nếu ngày Đông chí nhằm vào 30/11 Âm lịch và 21/12 Dương lịch thì 31 ngày sau sẽ là 21/1 Dương lịch và cũng là mùng 1 Tết Nguyên đán. Nếu ngày Đông chí rơi vào 1/11 Âm lịch thì mùng 1 Tết Nguyên đán sẽ đến sau tối đa 60 ngày (20/2 Dương lịch).

Do đó, mùng 1 Tết cổ truyền đến sớm nhất là 20/1 và chậm nhất là 20/2 Dương lịch, tuỳ thuộc vào việc ngày Đông chí rơi vào đầu hay cuối tháng 11 Âm lịch.

Năm 2024, tiết Đông chí bắt đầu vào ngày 21/12 Dương lịch, tức 21/11 Âm lịch; mùng 1 Tết Nguyên đán Ất Tỵ sẽ nhằm vào 29/1/2025 theo lịch dương.