GS Tôn Thất Tùng: Người thầy thuốc làm rạng danh y học Việt Nam với phương pháp cắt gan 6 phút chấn động thế giới

Giữa những năm tháng đất nước chìm trong chiến tranh, y tế thiếu thốn, phòng mổ đôi khi chỉ là căn hầm nhỏ với ánh đèn tù mù và tiếng bom rền trên đầu, vẫn có một người thầy thuốc miệt mài với dao mổ và những trang bản thảo nghiên cứu. Một bác sĩ Việt Nam khiến cả thế giới phải thay đổi cách nhìn về phẫu thuật gan, để rồi phương pháp mang tên ông được đưa vào y văn quốc tế như một dấu mốc của thế kỷ.

Đó là Giáo sư - Tiến sĩ - Bác sĩ Tôn Thất Tùng, một tượng đài của ngành y Việt Nam, người đã đưa hai chữ Việt Nam xuất hiện kiêu hãnh trên bản đồ y học thế giới.

Trong ký ức của nhiều thế hệ bác sĩ Việt Nam, cái tên Tôn Thất Tùng vừa gần gũi, vừa như một đỉnh núi. Bởi ông là một người đã sống trọn vẹn đời mình cho khoa học và bệnh nhân, để rồi khi nhắc đến phẫu thuật gan, thế giới phải thừa nhận một điều: Đó là lĩnh vực mà Việt Nam có một thiên tài.

Năm 2022, Google vinh danh ông bằng biểu tượng Doodle trong dịp kỷ niệm 110 năm ngày sinh. Nhưng trước khi được vinh danh ở tầm toàn cầu, Tôn Thất Tùng đã là niềm tự hào trong trái tim người Việt – một người thầy thuốc lặng lẽ, cương trực và can trường, đã thay đổi lịch sử y học bằng chính đôi tay của mình.

Từ hoàng tộc Huế đến con đường "nghề tự do"

Sinh năm 1912 tại Huế trong một gia đình thuộc dòng hoàng tộc, nhiều người nghĩ con đường của Tôn Thất Tùng sẽ là quan lộ thênh thang. Nhưng cậu bé Tùng lại chọn con đường khác – một con đường đầy thử thách nhưng "tự do", như cách ông từng nói: "Nghề y không phân biệt giai cấp."

Ngay từ nhỏ, ông đã nổi bật bởi tư duy độc lập và tính kỷ luật nghiêm khắc với chính mình. Những người từng biết ông kể lại hình ảnh một cậu học trò miệt mài bên trang sách đến khuya, quyết liệt và bền bỉ như thể đã sớm nhìn thấy mục tiêu của đời mình.

Những phẩm chất ấy sau này trở thành trụ cột để ông đi qua những rào cản khắc nghiệt của thời thuộc địa.

Con đường đến với y học: Dám đứng lên bảo vệ điều đúng

Thi đỗ vào Trường Y Hà Nội - trường y duy nhất của toàn Đông Dương trước 1945 - đã khó. Nhưng với người bản xứ, để trở thành bác sĩ nội trú còn khó gấp trăm lần.

Những năm 1930, cả Đông Dương chỉ có một Trường Y Hà Nội. Người Việt chỉ được phép thực tập ngoại trú, tuyệt đối không được thi nội trú – vì chính quyền thuộc địa không muốn bác sĩ bản xứ giỏi ngang bác sĩ chính quốc. Nhưng chàng sinh viên Tôn Thất Tùng đã không chấp nhận bất công đó.

Năm 1938, một sự kiện đã làm thay đổi lịch sử ngành y: Sinh viên Tôn Thất Tùng kiên quyết đấu tranh buộc nhà trường phải tổ chức kỳ thi nội trú công bằng cho người Việt. Cuộc đấu tranh không chỉ để mở ra một cánh cửa nghề nghiệp, mà còn để khẳng định rằng người Việt xứng đáng được đứng ngang hàng về tri thức.

Kết quả, kỳ thi nội trú đầu tiên được mở - và ông trở thành người Việt duy nhất trúng tuyển xuất sắc. Đó là “lần đầu” thứ nhất của ông – mở ra tiền lệ, phá bỏ ranh giới mà người Pháp dựng lên suốt nhiều thập kỷ.

Nhưng con người có lòng chính trực thì trước sau gì cũng va vào bất công. Vì lên tiếng bảo vệ bạn bị đối xử sai trái, ông bị nhà trường cấm dự thi tốt nghiệp. Thay vì lùi bước, ông ở lại bệnh viện, âm thầm mổ xẻ và nghiên cứu hơn 2.000 lá gan người - con đường ít ai có thể tưởng tượng một sinh viên trẻ dám chọn.

Chính chuỗi ngày lặng lẽ ấy là nền tảng của một cuộc cách mạng y học sau này.

Luận án gây tiếng vang và cuốn sách khoa học đầu tiên của Việt Nam

Trong thời gian thực tập, chàng sinh viên trẻ mày mò nghiên cứu hơn 200 lá gan – một khối lượng công việc khổng lồ đối với một cá nhân, nhất là trong điều kiện thiếu thốn.

Trong điều kiện không có phòng thí nghiệm hiện đại, không thiết bị hỗ trợ, ông tự mày mò thu thập gan từ các ca bệnh, tự phác họa lại cấu trúc mạch máu, tự lập bảng so sánh. Kết quả là ông phát hiện ra quy luật phân chia mạch máu gan – điều mà nhiều học giả quốc tế trước đó chưa từng công bố.

Luận án tốt nghiệp của ông đã được giới y học Pháp đánh giá rất cao.

Luận án tốt nghiệp về "phân chia mạch máu của gan" của ông sau đó được phía Pháp đánh giá là một trong những nghiên cứu xuất sắc nhất tại trường thời bấy giờ. Họ tặng ông huy chương, nhưng chính ông lại chỉ cười: "Tôi làm vì muốn hiểu thêm để cứu người, chứ không vì huy chương".

Sau Cách mạng tháng Tám 1945, khi được giao nhiệm vụ chăm sóc sức khỏe cho Chủ tịch Hồ Chí Minh, ông vừa điều trị, vừa tranh thủ viết sách. Kết quả là cuốn "Viêm tụy cấp tính và phẫu thuật" - cuốn sách khoa học ngành y đầu tiên do người Việt Nam xuất bản. Đó là "lần đầu" thứ hai của ông.

Phẫu thuật tim đầu tiên của Việt Nam

Năm 1958, trong bối cảnh đất nước còn khó khăn, nhiều thiết bị y tế bị hạn chế, bác sĩ Tôn Thất Tùng đã thực hiện ca mổ tim đầu tiên tại Việt Nam: tách hẹp van hai lá.

Đồng nghiệp quốc tế thời đó phải ngạc nhiên: Làm sao một đất nước nghèo, giữa bao nhiêu hoạn nạn hậu chiến, có thể làm được điều mà nhiều quốc gia còn chưa dám thử?

Nhưng với ông, đó chỉ là việc cần làm để cứu bệnh nhân. Đó là "lần đầu" thứ ba.

Phương pháp làm chấn động thế giới: "Ton That Tung method" - tinh hoa của phẫu thuật gan thế giới

Từ quá trình nghiên cứu gan suốt nhiều năm, từ hàng nghìn mảnh gan được giải phẫu, ông tự đặt ra câu hỏi: "Tại sao thế giới cắt gan mà mất 3-4 tiếng, còn mình không thể làm nhanh hơn, chuẩn hơn?".

Năm 1939, ông thực hiện thành công ca cắt gan có kế hoạch đầu tiên của mình - đi ngược lại hoàn toàn cách làm "tới đâu hay tới đó" của y học lúc bấy giờ. Nhưng báo cáo gửi sang Viện Hàn lâm Phẫu thuật Paris bị từ chối vì… quá mới. Ông khi ấy chỉ 27 tuổi, còn lặng lẽ, nên không gửi thêm.

Hai mươi hai năm sau, tại Bệnh viện Hữu nghị Việt - Đức, ngày 7/1/1961, ông thực hiện ca mổ gan cho bệnh nhân ung thư chỉ mất 6 phút.

Không phải 6 giờ. Không phải 60 phút. Chỉ 6 phút cho một ca phẫu thuật mà thế giới phải mất vài giờ.

Khi công trình được công bố trên tạp chí The Lancet, phẫu thuật thế giới bàng hoàng. Một bác sĩ đến từ Việt Nam - đất nước còn nghèo nàn và đang chịu bom đạn – lại tạo ra một phương pháp được xem là cách mạng trong y học gan mật.

Từ đó, thế giới gọi tên kỹ thuật này: "Ton That Tung method" - "phương pháp Tôn Thất Tùng". Đó là "lần đầu" thứ tư, cũng là lần đầu tiên trong lịch sử, tên một bác sĩ Việt Nam được đặt cho một phương pháp phẫu thuật mang tầm quốc tế. và lần đầu tiên, một bác sĩ Việt Nam làm thay đổi chuẩn mực của phẫu thuật gan toàn cầu.

Người bác sĩ trên tuyến lửa: "Các anh bảo tôi đào ngũ à?"

Trong những năm chiến tranh, phòng mổ đôi khi đặt trong hầm trú ẩn. Thiếu ánh sáng, thiếu thuốc men, thiết bị thô sơ… nhưng ông vẫn cẩn trọng từng đường dao, cứu sống vô số bệnh nhân từ chiến trường đưa về.

Năm 1972, khi Hà Nội bị B-52 ném bom ác liệt, cơ quan nhà nước và nhiều bệnh viện sơ tán. Với ông, có người đề nghị rời Hà Nội để giữ an toàn. Nhưng câu trả lời của ông khiến nhiều thế hệ xúc động:

"Các anh bảo tôi đào ngũ à? Đất nước đang lúc nguy nan, tôi biết tôi phải làm gì".

Ông ở lại, tiếp tục trực chiến trong phòng mổ – một sự lựa chọn không phải chỉ có chuyên môn, mà là lòng yêu nước. Ông ở lại. Ở lại để cứu người, để mổ trong hầm trú ẩn, để đứng trước tử thần mà không lùi một bước. Ông nói: "Nếu bệnh viện trụ vững, người dân còn hy vọng".

Một đời dành cho y học – một di sản dành cho thế hệ sau

Ngoài những "lần đầu", điều đáng nói hơn cả chính là di sản mà ông để lại. Không chỉ là bác sĩ phẫu thuật, Tôn Thất Tùng còn là nhà kiến tạo cho ngành y nước nhà.

1. Xây dựng ngành phẫu thuật gan – mật Việt Nam

Ông được xem là người đặt nền móng cho chuyên ngành gan mật, đào tạo lứa bác sĩ đầu tiên, nhiều người sau này trở thành giáo sư, chuyên gia đầu ngành.

2. Gắn nghiên cứu với thực tiễn Việt Nam

Ông luôn trăn trở: "Muốn chữa bệnh cho người Việt, phải hiểu cơ thể và bệnh lý của người Việt". Các nghiên cứu của ông đều bám vào thực tiễn, đặc biệt là bệnh lý nặng nề thời chiến.

3. Đổi mới đào tạo y khoa

Với triết lý "học phải đi đôi với hành", ông đưa sinh viên y khoa về tuyến chiến sự, vùng sâu vùng xa để thực tập, để họ hiểu nỗi đau của người bệnh và trách nhiệm của người cầm dao mổ.

4. Đảm nhận những trọng trách lớn

Trong suốt sự nghiệp, ông đảm nhiệm nhiều vị trí quan trọng như:

- Thứ trưởng Bộ Y tế

- Viện trưởng Viện Phẫu thuật – tiền thân của Bệnh viện Việt Đức

- Đại biểu Quốc hội

Ở vị trí nào, ông cũng giữ sự thẳng thắn, giản dị và tận tụy.

Cuộc đời GS.BS Tôn Thất Tùng là minh chứng cho một chân lý: Điều kiện không tạo nên thiên tài – ý chí mới tạo nên thiên tài.

Từ một sinh viên bị kỳ thị, ông trở thành nhà khoa học được quốc tế nghiêng mình. Từ một đất nước đổ nát vì chiến tranh, ông tạo ra phương pháp được thế giới gọi bằng chính tên mình.

Giữa bom đạn, ông chọn ở lại bệnh viện. Trước bất công, ông chọn đấu tranh. Trước bệnh nhân, ông chọn hy sinh chính thời gian, sức khỏe, và cả cuộc đời mình.

Ngày nay, khi đi qua con phố mang tên Tôn Thất Tùng giữa lòng Hà Nội – nơi có bệnh viện, trường đại học, các phòng khám tấp nập – người ta không chỉ nhìn thấy tên của một bác sĩ. Họ nhìn thấy một trái tim lớn, một trí tuệ Việt Nam vươn lên từ nghèo khó và chiến tranh để góp phần thay đổi y học thế giới.

Tên tuổi ông không chỉ nằm trong sách giáo khoa hay viện nghiên cứu, mà nằm trong trái tim những người Việt Nam yêu ngành y, và trong từng ca phẫu thuật gan đang được thực hiện mỗi ngày.

Y học Việt Nam hôm nay có thể đi xa, một phần nhờ những viên gạch đầu tiên mà GS.BS Tôn Thất Tùng đã đặt xuống – bằng cả trí tuệ và cả cuộc đời mình.

Một tượng đài không xây bằng đá. Một tượng đài được dựng bằng chính cuộc đời.

GS.BS Tôn Thất Tùng – người thầy thuốc đã làm rạng danh Việt Nam.